سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»، نگاهی کوتاه به زندگینامه پربار یکی دیگر از عالمان راستین فقه و فقاهت ملا عبدالله بشروئی معروف به فاضل تونی را ارائه می دهد.

ملا عبدالله بشروئی از علمای بزرگ و فقیهان مشهور قرن یازدهم هجری است که همه او را به فضل و کمال و زهد و پارسایی ستوده و همتای مقدس اردبیلی دانسته ‌اند. ملا عبدالله مشهور به فاضل تونی که به او صاحب وافیه نیز می گویند.

* خاندان و زادگاه

تاریخ دقیق ولادت فاضل تونی به خوبی مشخص نیست. اما زادگاه وی بخش بشرویه از توابع تون بوده است. «تون» یا «فردوس» یکی از شهرستان ‌های جنوب استان خراسان است.

در جنبش سربداران که طی آن شیعیان خراسان به مقابله با مغولان برخاستند؛ بشرویه نیز از مراکز مهم این جنبش در خراسان بوده است. از این شهر عالمان شیعی فراوانی برخاسته ‌اند که از میان آن‌ ها ملا عبدالله تونی و حسن بن محمدباقر حسینی را می ‌‌توان برشمرد.

* تحصیل فاضل تونی

وی ابتدا همراه برادرش ملا احمد که او نیز از عالمان بزرگ است در مدرسه معروف مولی عبدالله تستری (متوفی ۱۰۲۱.ق‌‌) اصفهان به تحصیل اشتغال ورزید و از محضر اعلام آن دیار مخصوصاً علامه مولانا رفیع ‌الدین محمد بن حیدر طباطبایی معروف به میرزا رفیعا (متوفی ۱۰۸۲.ق‌‌) کسب فیض نمود و در ضمن تحصیل به کار تدریس و افاضه نیز پرداخت.

* خاندان زهد

فاضل تونی را همه به زهد و پارسایی ستوده ‌اند. شیخ حر عاملی با تعبیر صالح، زاهد و عابد او را می ‌‌ستاید. میرزا عبدالله افندی نیز او را از پارساترین مردم اهل زمانش دانسته و او را مقدس اردبیلی دوم بوده می نامد.

سپس می ‌‌افزاید: در دیداری که از بشرویه داشتم به برکت این عالم بزرگ و برادرش ملا احمد تمام اهالی آن، صالح، متقی، عابد و پرهیزکار بودند.

* کتاب کافی شیخ کلینی با دستخط فاضل تونی

فرزند بزرگ محدث قمی (شیخ عباس قمی) می ‌‌گوید: زمانی که در نجف اشرف بودیم یک روز صبح پدرم ـ در حدود سال (۱۳۵۷ ق‌‌) دو سال قبل از وفاتشان ـ از خواب برخاستند و گفتند: امروز چشمم به شدت درد می ‌‌کند و قادر به مطالعه و نوشتن نیستم و بسیار ناراحت به نظر می ‌‌رسیدند. تقریباً زبان حالشان این بود که شاید خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مرا از خود طرد کرده باشند.. .

من مشغول تحصیل بودم، به مدرسه رفتم و ظهر که به خانه برگشتم دیدم ایشان مشغول نوشتن هستند، عرض کردم چشمتان بهتر شد؟. فرمود: درد به کلی مرتفع گردید. سؤال کردم چگونه معالجه کردید؟!. پاسخ دادند: وضو گفتم و مقابل قبله نشستم و کتاب «کافی» خطی را که به خط فقیه مشهور ملا عبدالله تونی صاحب کتاب وافیه بود به چشم کشیدم، درد چشم برطرف شد. ایشان تا پایان عمر دیگر به درد چشم مبتلا نگردیدند.

* خاندان و شخصیت اجتماعی

عالمی ‌‌بزرگ همچون فاضل تونی باید دارای بعد اجتماعی عظیمی‌‌ باشد که بتواند در میان مردم نفوذ داشته باشد و امرا و ملوک او را تکریم کنند. ساختن مدرسه علمیه ‌ای در اصفهان با وجود مدارس علمیه دیگر، خود حاکی از موقعیت اجتماعی اوست.

* ابتکار فاضل تونی در فهماندن ارزش علم به مردم

مرحوم میرزا محمد تنکابنی در کتاب «قصص العلماء» می نویسد: «شاه عباس روزی به دیدن ملا عبدالله تونی آمد و آخوند مدرسه ‌ای ساخته بود ولی خالی از طلاب بود. سلطان در بازدید مدرسه از ملا عبدالله سؤال کرد: چرا مدرسه شما از طلاب خالی است؟. ملا عبدالله در جواب گفت: پاسخ این سؤال را بعداً به شما خواهم گفت.

پس روزی آخوند ملا عبدالله به بازدید شاه عباس رفت، پس از طی تعارفات و گفتگوها پادشاه به ملا عبدالله گفت: چیزی از من خواهش کن! آخوند گفت: من مطلبی ندارم. سلطان اصرار کرد!. آخوند گفت: اکنون که شما اصرار دارید، یک حاجت دارم و آن این که من سوار شوم و شما در پیش روی من پیاده در میدان شاه حرکت کنید!. سلطان گفت: حکمت این کار چیست؟. آخوند گفت: جوابش را بعداً می گویم. آخوند ملا عبدالله سوار شد و شاه عباس در پیش روی او پیاده حرکت کرد و قدری راه رفته و همه اهل شهر این منظره را دیدند.

سپس آخوند از سلطان خداحافظی کرد و به منزل آمد. بعد از مدتی سلطان بار دیگر به دیدن آخوند ملا عبدالله آمد و دید که مدرسه آخوند پُر از جمعیت طلاب است. وی از آخوند سؤال کرد: مدتی قبل مدرسه شما از طلاب خالی بود، اکنون مدرسه مملو از طلبه گردیده، دلیلش چیست؟ آخوند گفت: دلیلش به آن روز که از شما خواهش کردم شما پیاده و من سواره بین مردم برویم، مرتبط است.

دلیلش آن است که مردم در ابتدای امر، فضیلت علم و عالم را نمی دانستند و ظاهربین بودند لذا ابتدا در مدرسه من کسی جمع نشد و در آن زمان که من سوار شدم و شما پیاده در جلو راه رفتید، مردم ارزش علم را فهمیدند که ارزش علم آن قدر زیاد است که پادشاه پیاده و در پیش رویِ عالم راه می ‌‌رود؛ لذا به جهت عزت دنیا و طلب جاه و جلال مال دنیا در مدرسه جمع شده و مشغول تحصیل می ‌‌باشند و چون بعضی از مراتب علم را طی کنند، نیت آن ها خالص خواهد شد و قصد قربتی که مقصود اصلی در علم و جمیع عبادات است، حاصل خواهد شد.

* تدریس و شاگردان

فاضل تونی در طول اقامت خویش در اصفهان با تدریس و افاضه در مدرسه ملا عبدالله بن حسین تستری (متوفی ۱۰۲۱ هـ.ق‌‌) شاگردان برجسته ‌ای همچون علامه میر عبدالحسین خاتون ‌آبادی تربیت نمود و همواره مشتاقان فقه، اصول، کلام و حدیث از محفل پرفیضش بهره‌ مند شدند. علامه خاتون ‌آبادی (متوفی ۱۱۰۵ ق‌‌) در کتاب وقایع السنین والاعوام می ‌‌نویسد: شاه عباس ثانی در سال (۱۰۵۹.ق‌‌) قندهار را از دست پادشاه والاجاه هند گرفت در آن وقت بنده در خدمت آخوند ملا عبدالله تونی مقابله «من لایحضره الفقیه» را شروع کرده بودم و اکثر اوقاتم را در خدمت آن جناب می ‌‌گذرانیدم و از فیض خدمت و کثرت ملازمت آن جناب و برادرش آخوند مولانا احمد استمداد و استفاضه از اخلاق و آداب می ‌‌نمودم. هر دو برادر در غایت قصوی از تقوا و صلاح و ورع بودند. اما آخوند مولانا عبدالله به فضل و کمال و دقت و فطانت در شعور بر ملا احمد برادرش و بر اکثر طالبان علم آن عصر برتری تمام داشته و بعد از این، مدتی مجاوزت روضه رضویه اختیار کرد.

* تألیفات فاضل تونی

 «الوافیه»، «شرح الارشاد در فقه»، «رساله ‌ای در اصول فقه»، «رساله ‌ای در نماز جمعه»، «حاشیه بر معالم الاصول»، «تعلیقاتی بر مدارک الاحکام»، «حاشیه ‌ای بر ارشاد علامه»،

کتاب «فهرست بر تهذیب الاحکام شیخ طوسی» کتابی بسیار نفیس و مفید برای طالبان فقه و فقاهت که خود مؤلف در تعبیری می ‌‌نویسد: هو من اهم الاشیاء لمن یرید الفقه والترجیح. یعنی این کتاب از مهم ترین کتاب ‌های لازم برای دانش ‌پژوهان فقه است.

مرحوم خوانساری در «روضات الجنات» می ‌‌نویسد: و هو کما قال و فوق ما نقول. یعنی کلام فاضل تونی در وصف فهرست تهذیب الاحکام واقعیتی درست بلکه سخن او فوق چیزی است که ما می‌‌ گوییم. با کمال تأسف از آثار وی جز رساله خطی نماز جمعه و کتاب الوافیه که چاپ شده است. اثری در دسترس نیست و شاید سبب گمنامی ‌‌این بزرگان همین محو آثار آنان باشد.

* ابتکارات علمی

یکی از ویژگی ‌های فاضل تونی ابتکارات علمی ‌‌اوست و این همان روح آزاداندیشی علمی ‌‌است که وی را در زمان خودش مشهور و معروف ساخته است. گرچه بعد از رحلت و گذشت زمان در اثر مفقود شدن آثار وی، نام او به بوته فراموشی سپرده شد؛ اما عده ‌ای معدود از بزرگان معاصر وی، نام او را به بزرگی یاد کرده ‌اند و از او به عنوان فاضل تونی مطلب آورده ‌اند.

یکی از کتاب ‌هایی که ذوق و ابتکار او را بر همگان آشکار می ‌‌کند، کتاب ایشان با عنوان «الفهرست علی تهذیب الاحکام شیخ طوسی» است. آری این کتاب در آن زمان با نبود امکانات، بهترین خدمت را به عالم فقه و فقاهت نمود. ترتیب و باب بندی کتاب «الوافیه» هم حاکی از ذوق و ابتکار اوست که مرحوم خوانساری درباره او می ‌‌نویسد: وله فی الاستصحاب و مباحث التعادل والتراجیح تفریعات و فوائد نادره و تصرفات کثیره لم یسبقه الیها احد؛ برای فاضل تونی در باب استصحاب و تعادل و تراجیح فروعاتی و فوائدی جدید و کمیاب است که احدی قبل از او به آن نرسیده است.

فاضل تونی دارای آرای فقهی خاصی بود که در بعض کتب فقهی به آن اشاره شده است.

* فاضل تونی از نگاه دیگران

* قدیمی‌‌ ترین منبعی که زندگینامه این عالم جلیل ‌القدر در آن آورده شده کتاب «امل الآمل» تألیف شیخ حر عاملی (م ۱۱۰۴.ق‌‌) است. ایشان در ذیل عنوان «مولانا عبدالله بن محمد التونی البشروی» می ‌‌نویسد: عالم، فاضل، ماهر، فقیه، صالح، زاهد، عابد معاصر له کتاب شرح الارشاد فی الفقه و رساله فی الاصول و رساله فی الجمعه و غیر ذلک.

* میرزا عبدالله افندی اصفهانی چنین می ‌‌نویسد: «این بزرگوار طبق آن چه که ما شنیده ‌ایم از پرهیزگارترین مردم زمانش بود و متقی ‌ترین آن ‌ها؛ بلکه تالی تِلو مولی احمد اردبیلی و همچنین برادری داشت به نام مولی احمد. وی ابتدا مدتی در اصفهان در مدرسه ‌ای مشهور به مدرسه ملا عبدالله تستری بود؛ سپس به مشهدالرضا سفر کرد و مدتی در آنجا سکنی گزید، سپس به عراق رفت تا ائمه (ع) مدفون در آنجا را زیارت کند. در بین راه به درخواست عالم جلیل القدر مولا خلیل قزوینی (م ۱۰۸۹ ق) ایامی‌‌ را در قزوین متوطن گردید.

* مرحوم حاج شیخ عباس قمی، محدث جلیل القدر در کتاب ‌های خود از او به عنوان: عالم، فاضل، ماهر، فقیه، صالح، زاهد، عابد، ورع و معاصر مؤلف «امل الامل» یاد کرده است.

* سید محسن امین جبل عاملی همچون سایر عالمان از فاضل تونی یاد کرده و او را فقیهی صالح، عابد و با ورع می ‌‌شمارد.

* رحلت فاضل تونی

سرانجام این عالم ربانی هنگامی‌‌ که عازم سفر عتبات عالیات بود؛ در شهر کرمانشاه در اثر بیماری دارفانی را وداع گفت و در شانزدهم ربیع الاول (۱۰۷۱.ق‌‌) روح پاکش به جنان پرواز کرد. پیکر مطهر او با احترام تشییع و در انتهای قبرستان، نزدیک پل شاه کرمانشاه به خاک سپرده شد و به دستور شیخ علیخان زنگنه حاکم کرمانشاه بارگاهی بر قبر او ساختند و این مزار مدت ‌ها مورد توجه خاص و عام بوده و کراماتی هم از زبان زائران قبرش نقل شده است.

در سال (۱۳۷۱.ق‌‌) مقبره این عالم فرزانه که در شرف نابودی بود. به همت گروهی از اهالی محترم کرمانشاه تعمیر و بازسازی و بارگاه باشکوهی روی آن ساخته شد.

منبع: گلشن ابرار، جلد ۵، با تلخیص و ویراست.